حرم امام رضا(ع)؛ صحن ها و ورودی ها

حرم امام رضا (ع)، به عنوان بهترین و آرامش‌بخش‌ترین اماکن در کشور عزیزمان برای مسلانان و شیعیان است. هرساله حدود ۲۰ میلیون‌ زائر از سرتاسر دنیا به قصد زیارت بارگاه امام هشتم راهی شهر مشهد می‌شوند. حرم امام رضا اصلی ترین و شاخص ترین جاذبه ی گردشگری تور مشهد می باشد و از همین رو سفر به مشهد در صدر سفرهای داخلی قرار دارد.

به طور کلی مجموعه حرم امام رضا جزو بناهای تاریخی ایران به شممار می آید که سالیان زیادی در قرون مختلف همواره مورد توجه شاهان و بزرگان حکومتی قرار گرفته است. همین توجه ها بوده است که این بنادر دوره های مختلف معماری و ساخت آن مورد توجه بوده و این بنا علاوه بر مقدس بودن، ارزش تاریخی بسیاری دارد.

درباره امام رضا (ع)

امام رضا علیه السلام به عنوان هشتمین امام شیعیان در سال ۱۴۸ هجری قمری در شهر مدینه چشم به جهان گشود. امام موسی کاظم (ع) امام هفتم شیعیان پدر بزرگوار این حضرت و مادرشان نجمه نام داشتند. نام حضرت علی، کنیه ایشان ابوالحسن و «رضا» شناخته شده ترین لقب آن حضرت می باشد.

امام رضا در سن ۳۳ سالگی به امامت رسید و بیشتر عمر خود را در شهر مدینه  زندگی کرد. دوره امامت آن حضرت همزمان با خلافت حاکمان ظلم و جور عباسی بود که در این دوران آن حضرت سختی های زیادی را از این حاکمان متحمل شد. شروع امامت حضرت رضا همزمان با خلافت مامون پسر هارون الرشید بود که شهر مرو را به عنوان مرکز خلافت خود انتخاب کرد. در زمان آغاز خلافت مامون بسیاری از شیعیان و مسلمانان با نام علویان، فرصت را مناسب یافتند و بر ضد حکومت شورش کردند.

مامون برای آرام کردن این اوضاع و احوال تصمیم گرفت که امام رضا را به اجبار با خلافت خود همراه کند تا ظاهری مشروع به حکومت خود بدهد. از اینرو به اجبار حضرت را به شهر مرو آورد و در طی دو ماه مذاکره در نهایت امام رضا هیچکدام از شرایط مامون را قبول نکرد و مامون امام را به قتل تهدید کرد در نهایت امام با این شرط که مامون رسمی را تغییر ندهد،سنتی را نشکند،کسی را نصب یا عزل نکند، ولیعهدی مامون را پذیرفت تا از دور بر امور خلافت نظارت داشته باشد.

بعد از چندی مامون نتوانست وجود امام رضا را بپذیرد و آن حضرت را تحت فشار قرار داد و مجبور کرد تا زهر را میل کند و بعد از ساعتی آن حضرت در سحرگاه روز ۲۹ صفر سال ۲۰۳ هجری قمری به شهادت رسیدند.

اولین سنگ مزار حضرت مربوط به قرن ششم قمری است که از جنس مرمر بود و در اندازه ۴۰ در ۳۰ به قطر ۶ سانتی متر بود. دومین سنگ مزار که در حال حاضر روی مزار در سرداب وجود دارد و جنس آن مرمر آهکی سفید رنگ است و سومین سنگ مزار به رنگ سبز چمنی است که از معدن توران پشت یزد در ابعاد ۲٫۲۰ در ۱٫۱۰ به ضخامت یک متر با وزن ۳۶۰۰ کیلوگرم در طبقه همکف قرار دارد که در سال ۷۹ با نصب ضریح پنجم بر روی مزار قرار گرفت.

تاریخچه و معماری حرم امام رضا

بعد از شهادت امام رضا آن حضرت را در مقبره هارونی، محلی که هارون الرشید دفن شده بود به خاک سپردند، قدمت بنای اولیه به دوازده قرن پیش برمی‌گردد. بر طبق منابع تاریخی، مکانی که پیکر مطهر امام رضا (ع) در آن به خاک سپرده شده است در اصل روستای کوچکی به نام «سناباد» بوده که در حاشیه ی شهر «توس» قرار داشته است.

بخاطر دشمنی خلفای عباسی با شیعیان آن حضرت تا مدت ها تا مدت‌ها محل به خاک سپردن امام رضا (ع)، ساده، بی آلایش و فاقد هرگونه تزئیناتی باقی مانده بود و تنها یک صندوقچه چوبی بر روی مزار مبارک ایشان قرار داشت.

بعدها در دوره کومت دیالمه مقداری تزئینات به این مقبره اضافه شد و در سه دوره پس از آن حرم امام رضا مورد تهاجم و آسیب شد. در دوره سلطان محمود غزنوی ساخت مجدد حرم صورت گرفت که در این دوره تزئینات بسیاری به حرم اضافه شد. با استناد به منابع تاریخی چون تاریخ بیهقی و تاریخ جهانگشای جوینی، گنبد حرم امام رضا برای اولین بار در زمان سلطان محمود ساخته شد. البته که برخی منابع ساخت گنبد را به دوره سلجوقیان منتصب کرده اند.

روستای کوچک سناباد به برکت وجود حضرت ثامن الحجج (ع)، شهری حول محور حرم امام رضا (ع) ساخته شد که امروز به مشهدالرضا معروف شده است و شهر توس در حاشیه ی آن قرار دارد.
حرم مطهر رضوی، مهم ترین بنای تاریخی و مذهبی ایران اسلامی به شمار می رود که سالانه افزون بر ۲۰ میلیون زائر از اقصی نقاط کشور و جهان برای زیارت آن به مشهد مقدس سفر می کنند.
این مجموعه ی فرهنگی و تاریخی، بعد از مسجد الحرام و مسجد النبی از مهم ترین بناهای مذهبی مسلمانان به شمار می رود.

در زمان سلجوقیان گنبد حرم با کاشیکاری های آبی زینت داده شد . همچنین در داخل به ازاره‌هایی با کاشی‌های منحصربفردی که سنجری نام دارند، آراسته شد. ازاره ها از بخش پایینی دیوار تا نزدیکی طاقچه را شامل می‌شوند که امروزه هنوز هم در داخل حرم موجودند. این همان گنبدی است که در حال حاضردر بنای بیرونی قرار دارد.

بعدها در زمان خوارزمشاهیان مجموعه حرم دچار تغییراتی شد و دو محراب به مجموعه حرم اضافه شد. البته برخی منابع می گویند که در زمان حمله مغول ها حرم دوباره تخریب شد اما برخی این ادعا را رد می کنند. بعد از این زمان حرم دیگر دچار تخریب نشد.

عصر تیموریان با توجه و همت شاهرخ تیموری و همسرش گوهرشاد، حرم دچار تغییرات زیادی شد و بخش های زیادی به حرم اضافه شد که مهم ترین آن مسجد گوهرشاد بود. همچنین مدارس پریزاد، دودر و مسجد بالاسر که در ضلع غربی دارالسیاده بود، نیز در این زمان ساخته شدند. علاوه بر مسجد گوهرشاد، دو رواق دارالحفاظ و دارالسیاده به مجموعه اضافه شد.

دوره صفویان دوره ای بود که به شکوه و عظمت حرم امام رضا اضافه شد. شاه عباس در سال ۱۰۰۹ قمری از اصفهان پیاده به مشهد رفت و زمانی را در حرم ماند و دستور ساخت گنبد حرم با خشت‌هایی از مس و روکش طلایی را صادر نمود. ین کار توسط کمال‌الدین محمود یزدی انجام شد. در این زمان گنبد طلایی با کاشی کاری های نفیس و فیروزه ای جایگزین شد، همچنین مناره نزدیک گنبد هم طلاکاری شد و صحن انقلاب هم در این زمان ساخته شد. در دوره نادری هم بر عظمت این مجموعه اضافه شد و چند ایوان طلاکاری شده و نقاشی های دیواری حرم تجدید شد.

در دوره شاه عباس تحولات دیگری هم در حرم صورت گرفت که می توان ساخت ایوان شمالی و اتاق‌ها، غرفه‌ها، سردرها و ایوان‌های شرقی و غربی آن، توسعه صحن عتیق، ایجاد رواق توحید خانه و نیز گنبد الله وردیخان را نام برد. شاه عباس ارادت خاصی به امام رضا داشت، از اینرو دستور داد که هرکسی که به زیارت حرم امام رضا برود می تواند لقب مشهدی را به اسم خودش اضافه کند و این لقب از آن زمان رواج یافت.

در دوره حکومت شاه سلیمان صفوی، در پی وقوع زمین لرزه، گنبد حرم دچار آسیب شد و تعدادی از خشت های طلایی آن کنده شد. سلیمان شاه دستور بازسازی گنبد را داد به طوری که کتیبه ای برآن افزوده شود و این واقعه را حکایت کند.

ایوان صحن تیموری به فرمان نادرشاه طلاکاری شد و گلدسته شمالی صحن انقلاب بر فراز ایوان عباسی که توسط شاه‌عباس اول توسعه‌یافته بود، ساخته و طلاکاری شد. ایوان جنوبی صحن عباسی را نیز طلاکاری کردند.

در زمان قاجار بعد از ساخت ضریح سوم تعمیرات جزئی هم صورت گرفت، همچنین رواق دارالضیافه ساخته شد. صحن آزادی یا صحن نو در سال ۱۲۳۳ به دستور ناصرالدین شاه ساخته شد که ایوان غربی آن طلاکاری شد. همچنین ساخت رواق دارالسعاده در محوطه بین صحن آزادی، رواق گنبد حاتم خانی در سال ۱۲۵۱ قمری و بنای مدرسه علی‌نقی میرزا از جمله کارهایی بود که در این دوره صورت گرفت.

در زمان پهلوی نیز علاوه بر برخی تعمیرات، بخش های اطراف حرم تغییر کاربری داده و به صحن حرم تبدیل شد. بعد از انقلاب اسلامی حرم رضوی بیش از سایر زمان ها مورد توجه قرار گرفت و حرم به طور وسیعی گسترش یافت و حرم از ۱۲ هکتار به ۷۰ هکتار رسید. روسی ها در سال ۱۳۳۰ خورشیدی گنبد حرم امام رضا (ع) را به توپ بستند و نقاطی در بدنه گنبد به‌اندازه کله‌قند سوراخ شد، در سال ۱۳۳۱ نیرالدوله والی خراسان دستور تعمیر آن را داد و هنوز جای تعمیرها از درون گنبد قابل مشاهده است.

«مشهد»، مخفف مشهد الرضا یعنی محل شهادت امام رضا (ع) . این شهر همواره به عنوان یک شهر مذهبی مورد احترام بوده ولی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، شهر مشهد مقدس به عنوان مهم ترین قطب زیارتی کشور بیش از پیش مورد توجه قرار گرفت و امکانات فرهنگی، رفاهی و خدماتی گسترش چشمگیری داشته است.
حرم امام رضا رو تو هر موقع سال که بری حال و هواتو دگرگون می کنه و همیشه پر از زائره.

حرم امام رضا(ع) به محدوده مدفن امام هشتم شیعیان و ساختمان های اطراف آن در شهر مشهد کشور جمهوری اسلامی ایران اطلاق می گردد. این ساختما ن ها عبارتند از حرم، گنبد، گلدسته ها، صحن ها، ایوان ها، رواق ها و بست ها.

سالانه میلیون ها زائر برای زیارت امام رضا (ع) به شهر مشهد سفر می کنند و برگزاری تور مشهد باعث شده که این شهر بهترین زیر ساخت های گردشگری را در خود جای دهد.

حرم امام رضا(ع)؛ صحن ها و ورودی ها: این روزها، بسیاری از افراد، از سراسر ایران و جهان برای زیارت بارگاه ثامن الحجج با تور مشهد هوایی سفر می کنند و دست نیاز را به سوی امام رضا (ع) دراز کرده و  از وی طلب مغفرت و  شفاعت می کنند.

بارگاه امام رضا (ع) در ابتدا، شبیه به یک بنای چهارگوش بود و در بین باغ بسیار با صفایی قرار گرفته بود و تنها یک راه ورودی به داخل حرم داشت، اما پس از چندین سال، امروزه حرم بسیار گسترده تر شده و صحن ها و ورودی های مختلفی به آن اضافه شده است، به طوری که امروزه حرم امام رضا (ع) 17 وادی و مدخل ورودی دارد.

در چهار جهت، شمال، جنوب، شرق و غرب راه هایی برای تشرف به حرم وجود دارد:

جهت غرب معمولا در بین مسیرهای تشرف به حرم بسیار پرطرفدارتر است، برای تشرف به حرم از جهت غرب، می توانید از مسیر های زیر استفاده کنید:

خیابان شیرازی > بست شیخ طوسی > صحن انقلاب یا صحن جمهوری اسلامی:

• صحن جمهوری اسلامی سمت راست > دارالولایه > دارالسیاده > دارالحفاظ > کفشداری 15 و 16  > مسیر تشرف به حرم
• صحن انقلاب اسلامی> دارالولایه > دارالشرف > دار الشکر > دار الفیض > توحید خانه > رواق الله وردی خان > دارالضیافه > کفشداری 1 تا 6

اگر برای تشرف به حرم از مسیر شمالی استفاده کنید، می توانید طبق مسیر زیر حرکت کنید:

خیابان طبرسی- بست شیخ طبرسی

این مسیر بسیار ساده است و پس از گذر از ورودی، وارد صحن انقلاب شده و به همان ترتیبی که در مسیر غربی و از طریق صحن انقلاب ذکر شده خود را به حرم مطهر برسانید.

اگر از سمت شرق می خواهید به حرم امام رضا ع دسترسی داشته باشید ار مسیر زیر استفاده کنید:

خیابان نواب صفوی- بست شیخ حر عاملی

از طریق خیابان نواب صفوی و پس از گذشتن از مبادی ورودی، شما می توانید از دو مسیر برای تشرف به حرم استفاده کنید:

• بست شیخ حر عاملی:

بست شیخ حر عاملی > صحن انقلاب > حرم مطهر از طریق کفشداری 1 تا 6 و رواق هایی که در مسیر غربی، پیش تر ذکر کردیم.

• صحن آزادی:

پس از ورود به صحن آزادی نیز می توانید از دو مسیر به سمت حرم حرکت کنید:

1. صحن آزادی > دارالسعاده > گنبد حاتم خانی > حرم مطهر
2. صحن آزادی > دارالسرور > دار السلام > دارالحفاظ > حرم مطهر

اگر برای تشرف به حرم بخواهید از قسمت جنوبی حرم امام رضا (ع) استفاده کنید پس از عبور از دو خیابان امام رضا و شهید اندرزگو باید استفاده کنید که هر دو به صحن جامع رضوی می رسند.

پس از عبور از باب الرضا ( خیابان امام رضا ع ) و باب الجواد ( خیابان شهید اندرزگو)  و رسیدن به صحن جامع رضوی سه راه برای تشرف به حرم خواهید داشت .

1. صحن جامع رضوی > رواق امام خمینی > حرم مطهر
2. صحن جامع رضوی > صحن قدس > مسجد گوهرشاد > رواق دارالسیاده یا دارالحفاظ > حرم مطهر
3. صحن جامع رضوی > بست شیخ بهایی > رواق دارلولایه > کفشداری 13 و 14

اما برای آشنایی بیشتر با حرم و مسیرهای آن بهتر است کمی دربراه صحن ها نیز بدانید:

 صحن انقلاب اسلامی ( عتیق):

صحن انقلاب در قسمت شمالی حرم مطهر قرار داد و یکی از قدیمی ترین صحن ها و مربوط به دوره سلطان حسین بایقرا می باشد. در این صحن چندین ایوان وجود دارد:

• ایوان عباسی: ایوان عباسی ( شمالی) در دوره شاه عباس و در سال 1021 هجری قمری بنا شده است.
• ایوان طلا: یا ایوان نادری که معروف ترین ایوان حرم است و توسط امیر علی شیرنوایی در سال 872 هجری قمری بنا شد و به دستور نادر شاه، بر روی آن طلاکاری انجام گرفت.
• ایوان نقاره خانه: ایوانی است که نقاره خانه بر روی آن قرار دارد.
• ایوان ساعت: ( غربی) ایوانی است که ساعت بزرگی بر روی آن قرار دارد و بنای آن در مظفرالدین شاه ساخته شده است.

علاوه بر ایوان هایی که در صحن انقلاب وجود دارد، شما می توانید دو مناره نیز در قسمت جنوبی و شمالی صحن مشاهده کنید، یکی از این مناره ها در قسمت جنوبی و پشت ایوان طلا قرار دارد که به دستور شاه طهماسب صفوی طلاکاری آن انجام گرفته است. مناره بعدی درست در پشت ایوان نادری و به دستور نادر شاه افشار بنا شده است. سنگاب مرمر سقاخانه نیز، یکی دیگر از متعلقات این صحن است که یادگار دوره افشاریه است.

صحن جمهوری اسلامی:

به محدوده بین بست بالا و مسجد گوهرشاد، معمولا صحن جمهوری اسلامی می گویند، این صحن رواق دارالهدایه را به حرم مطهر مرتبط می کند. صحن جمهوری اسلامی شبیه به صحن انقلاب است و از قسمت شرق به رواق های دارالهدایه و دارالرحمه و از قسمت شمال به بست شیخ طوسی و از جنوب و غرب به بالای زیرگذر منتهی می شود. در این صحن شما می توانید یک سقاخانه، آب نمای مستطیل شکل و ساعت آفتابی را مشاهده کنید.

صحن امام خمینی:

در بخش جنوب شرقی حرم مطهر، می توانید صحن امام خمینی را پیدا کنید، این صحن مقابل خیابان امام رضا ع قرار گرفته است. در مکانی میان این صحن و صحن آزادی، می توانید آرامگاه شیخ بهایی را مشاهده کنید. این صحن  در سال های اخیر ساخته شده است و از شمال به تالار تشریفات ( رواق های شیخ بهایی، دارلعباد، دارالزهد) و صحن آزادی، از سمت غرب به مسجد گوهرشاد، از جنوب به صحن جامع رضوی و صحن قدس و از مشرق به ساختمان موزه محدود می شود. از متعلقات این صحن می توان دو گلدسته و آب نمایی به وسعت 400 متر را نام برد.

صحن آزادی(نو) :

صحن آزادی یکی دیگر از صحن های حرم امام رضا (ع) است که در قسمت شرق حرم قرار ارد. این صحن توسط فتحعلی شاه قاجار و در سال 1233 بنا شده است، ایوان صحن آزادی در سال 1282 به دستور ناصر الدین شاه طلا کاری شده است، صحن نو دارای 4 ایوان است که در بین آن ها ایوان طلا معروف تر است.

صحن قدس:

صحن قدس در سال های اخیر ساخته شده است و فضای مابین صحن امام تا بست شیخ بهایی را در برمی گیرد که حدودا 5000 متر مربع وسعت دارد. در واقع این صحن جدیدترین صحن حرم امام رضا ع است که در آن ایوانی به نام ایوان قبله با وسعت 150 متر مربع، قرار دارد. در میان این صحن می توانید یک سقاخانه کوچک که به شکل مسجد الاقصی ولی در مقایس کوچکتر ساخته شده است را، ببینید.

صحن جامع رضوی:

صحن جامع رضوی حدودا 57000 متر مربع وسعت دارد. این صحن در مقابل خیابان امام رضا (ع) قرار دارد و دارای 8 ورودی است. صحن جامع رضوی بزرگترین صحن حرم امام رضا ع است که پس از انقلاب ساخته شده است.

صحن هدایت:

یکی دیگر از صحن های حرم امام رضا (ع) صحن هدایت است. این صحن در قسمت شمال شرقی حرم مطهر قرار گرفته است. وسعت این صحن حدودا 1440 متر مربع است. صحن هدایت از سمت شمال شرقی به بنیاد پژوهش های اسلامی، مدرسه علمیه، سر در طبرسی، از جنوب و جنوب شرقی به ساختمان اداری دانشگاه علوم  اسلامی رضوی، مقبره پیر پالاندوز و سر در نواب صفوی و ازجنوب غربی به دانشگاه علوم اسلامی رضوی، بست شیخ طبرسی و مهمان سرای حضرت، محدود می گردد.

صحن کوثر:

صحن کوثر یکی دیگر از صحن های موجود در حرم امام رضا (ع) است این صحن در زاویه شمال شرقی صحن جامع رضوی و جنوب شرقی اماکن متبرکه قرار دارد، زیربنای این صحن 15266 متر مربع  و مساحت آن 10268 متر مربع است.

این صحن از منتهی الیه جنوب غربی به صحن جامع رضوی، از ضلع جنوب غربی به باغچه و بلوک B  محدود می شود. در شمال شرق صحن کوثر، سردرد نواب صفوی و ضلع غربی آن رواق امام خمینی و صحن آزادی قرارگرفته است.

برای ساخت صحن کوثر از فلز و بتن استفاده شده است و نمای این صحن سنگ، آجر و کاشی معرق است. برای رفتن به صحن کوثر می توان از خیابان شهید نواب صفوی، صحن هدایت و صحن جامع رضوی استفاده کرد.

صحن غدیر:

صحن غدیر در ضلع غربی صحن جامع رضوی و جنوب غربی اماکن متبرکه قرار دارد. صحن غدیر زیربنایی14500 متر مربع و 9092 متر مربع مساحت دارد. مساحت غرفه های این صحن 5322 متر مربع است.

صحن غدیر از شرق و از ضلع جنوبی به صحن جامع رضوی، از قسمت شمال غربی به سر در شیرازی، از سمت غرب به مجتمع تجاری و خدماتی غدیر که دارای سرویس بهداشتی است و از قسمت شرقی به صحن جمهوری اسلامی منتهی می شود.